آیت الله مصباح یزدی معتقد بود، خط جدیدی از قرآن پژوهی باید گشوده شود

خبرگزاری مهر-گروه دین و اندیشه: امروز چهارمین سالگرد مردی است که می‌توان او را فیلسوف قرآنی خواند. فقیهی که همپای فقه و اصول، توجه به قرآن کریم این کتاب حیاتبخش را در سراسر زندگی علمی خود مد نظر داشت و از علوم نقلی گرفته تا فلسفه و علوم عقلی، چهره‌ای نام آشنا در حوزه با عظمت قم بود.

محمدتقی مصباح یزدی، در یازدهمین روز از یازدهمین ماه سال ۱۳۱۳، در دوره‌ای که پهلوی اول، سعی در تحکیم قدرت خود داشت و در این مسیر، نسبت به انهدام حوزه‌های علمی شیعی، تمام تلاش خود را به کار بسته بود متولد شد.

خانواده محمدتقی از خانواده‌های متدین یزد بودند و شاید همین باعث شد که او پس از اتمام دوره ابتدایی و ۵ سال پس از پایان حکومت رضاشاه، پا به حوزه علمیه یزد بگذارد و دروس مقدماتی را نزد مرحوم محمدعلی نحوی، و درس‌های «شرح لمعه» در فقه و «رسائل» و «قوانین» در اصول فقه را نزد سید علی مدرسی و میرزا محمد انواری به پایان رساند.

هجرت به نجف اشرف

دست روزگار او را به حریم امیرالمومنین علیه السلام در نجف اشرف کشاند و او در حوزه کهن نجف، درس «مکاسب» و «کفایة الاصول» را نزد استاد محمدعلی سرابی و علامه سیدعلی فانی گذراند و نیز درس تفسیر مرجع بزرگ شیعه آیت‌الله خویی شرکت جست؛ اما به دلیل مشکلات مالی پدر، پس از چند ماه مجبور شد تا با ایشان به ایران مراجعت کند، و سپس برای ادامه تحصیل به حوزه علمیه قم عزیمت کرد.

محمدتقی مصباح جوان، بقیه مکاسب و کفایه را خدمت شیخ عبدالجواد جبل‌عاملی و آیت‌الله حاج شیخ مرتضی حائریبه اتمام رساند و در درس خارج فقه زعیم حوزه‌های علمیه آیت‌الله بروجردی و درس خارج اصول حضرت آیت‌الله اراکی شرکت کرد و علوم قرآنی و علوم عقلی را نیز با حضور در درس‌های تفسیر و اسفار علامه طباطبایی بهره برد.

او با جدیت و پشتکار، ضمن تحقیق در رشته‌های مرتبط با فقاهت، مانند اصول فقه، رجال و درایه، و طی مراحل عالی حوزه، در سن ۲۷ سالگی به درجه اجتهاد نائل آمد، ولی همچنان حدود هشت سال در درس فقه و اصول حضرت امام خمینی، و حدود پانزده سال در درس فقه آیت‌الله بهجت شرکت کرد.

آیت‌الله مصباح در زمینه علوم مختلف اسلامی صاحب‌نظر بود، و در رشته‌های اصلی این علوم به تدریس، تحقیق، و تألیف پرداخت. او همچنین با زمان‌شناسی و توجه به نیازهای روز جامعه اسلامی، به تحقیق درباره برخی از مسائل علوم انسانی پرداخته، نظریات نویی به جامعه علمی تقدیم داشت. از این استاد برجسته حوزه علمیه قم تا کنون بیش از ۱۵۰ کتاب و صدها مقاله به چاپ رسیده و آثار بسیاری از وی به زبان‌های زنده دنیا، از جمله عربی، انگلیسی، فرانسوی، آذری، اردو، روسی، آلمانی، مالایو، بوسنیایی، و … ترجمه شده است.

این فیلسوف قرآنی، از ابتدای ورود خود به حوزه علمیه قم، متوجه کاستی‌های موجود در این حوزه شده بودند و آن گونه که خود نقل می‌کردند، در انتظار فرصتی بودند تا بتوانند برای آن، راه‌حلی مناسب پیدا کنند. ایشان نارسایی‌های موجود را در سه حوزه نظام آموزشی، مسائل اخلاقی و روند تبلیغی بازشناخته بودند.ایشان آثار متعددی درباره علوم اسلامی از جمله تفسیر، فلسفه، اخلاق و معارف اسلامی دارد. «آموزش فلسفه» و «آموزش عقاید» متن درسی مراکز حوزوی و دانشگاهی است و به زبان‌های مختلف ترجمه شده است. «معارف قرآن»، «اخلاق در قرآن»، «نظریه سیاسی اسلام» و «نظریه حقوقی اسلام» از جمله آثار ایشان است.

آیت الله مصباح معتقد بودند که فرهنگ دارای مؤلفه‌های فراوانی است ولی تمامی مؤلفه‌های فرهنگی به دو رکن و دو مؤلفه اصلی برمی‌گردد که عبارت است از باورها و ارزش‌ها.وقتی سخن از فرهنگ در یک جامعه می‌آوریم یعنی سخن از باورها و اعتقادات یک جامعه و همچنین نظام ارزشی و نظام بایدها و نبایدها. معمولاً باورها گزاره‌های هست و نیست است و ارزش‌ها، بایدها و نبایدهاست. یکی گزاره‌های توصیفی و دیگری گزاره‌های تجویزی، توصیه‌ای و دستوری می‌باشد.

ایشان می‌گفت: که اگر در جامعه ایران انقلابی به نام انقلاب اسلامی روی داده است برترین و ماندگارترین جنبه انقلاب هنگامی است که گذشته از نفوذ و تغییر در جنبه‌های تمدنی و سخت افزاری در جنبه‌های نرم افزاری، ایمان، ارزش، باور و اعتقادات اثر بگذارد.

آیت الله مصباح یزدی در سیر شکل دهی نسل جدیدی از حوزویان، درصدد تربیت سربازان علمی بودند که این سربازان در جبهه اسلامی سازی متون دانشگاهی یا تولید علم دینی یا اسلامی سازی دانشگاه‌ها بتوانند مفید و مؤثر باشند. ایشان به ارائه مباحثی برای اساتید دانشگاه و حوزویان پرداختند که آنها را به سمت به دست آوردن توانمندی‌های دوسویه حوزوی و دانشگاهی راهنمایی کنند. چرا که اگر تنها یکی از این توانمندی‌ها صرفاً موجود باشد دو خط موازی خواهد بود که معلوم نیست به جایی برسد و درنهایت دانشگاهیان حوزویان را و حوزوی‌ها، دانشگاهی‌ها را متهم می‌کنند. آیت الله مصباح یزدی باور داشت. راه این که اینها به یک خط متقاطع برسند این است که نسل جدیدی در حوزه تربیت بشود که این نسل هم برخوردار از دانش حوزوی و هم از دانش تخصصی در رشته‌های علوم انسانی و اجتماعی برخوردار باشد.

راه جدید در قرآن پژوهی

آیت الله مصباح در باب قرآن‌پژوهی و تفسیر قرآن کریم به این باور رسیده بودند که خط جدیدی از قرآن پژوهی در عنوان تفسیر موضوعی قرآن باید در حوزه علمیه قم گشوده شود و حکیمان عالم و برتر و فاضل ما بیشتر انرژی خود را روی تفسیر ترتیبی قرآن متمرکز کنند بهتر است ما بخشی از نیروی‌مان را روی تفسیر موضوعی متمرکز کنیم و در همان آغاز راه ایشان قرآن را با شیوه تفسیر موضوعی به ده محور گوناگون طبقه‌بندی کرده‌اند تحت عنوان معارف قرآن و خداشناسی، راه‌شناسی، راهنما شناسی، انسان‌شناسی، جهان شناسی، و همین‌طور اخلاق جامعه‌شناسی، روان‌شناسی.بعد دیگر حرکت ایشان در علوم عقلی بود که منظور از علوم عقلی منطق، فلسفه، عرفان، کلام و اخلاق نظری در این وادی بود که حرکت‌های بزرگی را در این زمینه هم انجام دادند. راه اندازی مؤسسه جهانی تدوین دایره‌المعارف که ثمرات و میوه‌های تلاش ایشان در عرصه علوم عقلی است و ادامه تلاش‌های علمی ایشان در عرصه قرآن‌پژوهی و علوم عقلی؛ از دیگر فعالیت‌های این عالم بود.

این فیلسوف قرآنی در زمینه مسائل فرهنگی روز جامعه نیز حساس بود و با نگاهی بدیع دیدگاه‌های اسلامی را در این موضوعات تبیین می‌کرد که برخی از آنها در قالب کتاب منتشر شده است، ازجمله: زن یا نیمی از پیکر اجتماع، زلال نگاه، طوفان فتنه و کشتی بصیرت، مباحثی دربارة حوزه، تهاجم فرهنگی، تماشای فرزانگی و فروزندگی، سیری در ساحل، آفتاب مطهر، انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن، انقلاب اسلامی: جهشی در تحولات سیاسی تاریخ، عبرت‌های خرداد، و اصلاحات: ریشه‌ها و تیشه‌ها.

سرانجام و پس از عمری مجاهدت علمی این استاد بزرگوار حوزه علمیه قم در سن ۸۵ سالگی و در ۱۲ دی ماه ۱۳۹۹ دعوت حق را لبیک گفت.