تاریخچه شب یلدا در فرهنگ ایرانی: آشنایی با آداب و رسوم شب چله

به گزارش همشهری آنلاین، این جشن باستانی که عمیقاً در فرهنگ ایرانی ریشه دوانده است، مظهر گردهمایی، تولد دوباره و پیوند طبیعت و زندگی انسان است. در این بررسی از «همشهری آنلاین» به طور کامل در مورد تاریخچه شب یلدا و اهمیت این روز صحبت می‌کنیم.

شب یلدا چیست؟

طولانی‌ترین شب سال، شب یلدا یا شب چله است. طولانی بودن این شب تنها به اندازه یک دقیقه یا کمی کمتر از یک دقیقه است. همین موضوع باعث شده است که این شب به جشن انقلاب زمستانی معروف شود. در واقع یلدا را به فاصله عصر سی ام آذر تا سحرگاه روز اول دی ماه می‌گویند.

از طرفی، شب یلدا یادبود یک رویداد نجومی است که نماد امید و نوید روزهای بلندتر و روشن‌تر در آینده است. شب یلدا ریشه در فرهنگ غنی ایرانی دارد، جایی که فرا رسیدن زمستان با آیین‌هایی مخصوص به خود جشن گرفته می‌شود تا پیروزی نور بر تاریکی را نشان دهد.

اهمیت تاریخچه شب یلدا فراتر از ریشه‌های تاریخی آن است و مضامین امید، شادی و اجتماع را در بر می‌گیرد. زمانی است که خانواده‌ها و دوستان گرد هم می‌آیند، خوردن میوه‌های فصلی مانند هندوانه و انار، آجیل و شیرینی به همراه شعرخوانی از شاعران بزرگ مانند حافظ و مولوی بخش مهمی از کارهایی است که در این شب انجام می‌شود.

این اعمال تنها آیین‌های فرهنگی نیستند، بلکه نمادی از زندگی، تداوم و گرمی پیوندهای انسانی در برابر سرمای زمستان هستند. در اصل، شب یلدا یک سنت فرهنگی ریشه‌دار در ایران است که روح پایدار انسان، چرخه‌های طبیعت و اهمیت پیوندهای خانوادگی و اجتماعی را جشن می‌گیرد.

بیشتر بخوانید: ایده های یلدایی برای تازه عروس‌ها

واژه یلدا یا چله از کجا می‌آیند؟

یلدا (Yalda) از واژه‌ای سریانی به معنای تولد و رنسانس گرفته شده است. دانشمند و تقویم شناس بزرگ ایرانی، ابوریحان بیرونی، شب یلدا را با نام «میلاد اکبر» به عنوان تولد خورشید یاد کرده است. به گفته ایرانیان باستان و براساس آنچه در تاریخچه شب یلدا آمده است، این شب روز تولد ایزد مهر یا میترا است و پس از این روزها دوباره طولانی می‌شوند تا در اعتدال بهاری دوباره طول روز و شب دوباره برابر شود.

دقیقاً مشخص نیست واژه یلدا چگونه و از چه زمانی وارد فرهنگ زبان فارسی شده است. از تاریخ آمده است که مسیحیان اولیه که در قلمرو روم زندگی می‌کردند، در سختی‌های زیادی بودند و برخی از آنها تصمیم گرفتند به ایران مهاجرت کنند. این واژه سریانی به دلیل نزدیکی فرهنگ‌ها به فارسی راه یافته است.

خاستگاه شب یلدا کجاست؟

تاریخچه شب یلدا به بیش از ۵ هزار سال باز می‌گردد و ریشه‌هایش به سنت‌های میتراییسم و زرتشتی مربوط می‌شود. کلمه یلدا نشان دهنده ارتباط آن با آیین میتراییسم است. میتراییسم دین ایرانی باستانی است که میترا، ایزد نور و حقیقت را در مرکز جهان قرار می‌داد. طبق اطلاعات تاریخی، میترا در روز یلدا متولد شد.

میترا با مهر، خدای خورشید است. روزهای بعد از یلدا نیز به دلیل آنکه خورشید به مدت بیشتری در آسمان است و روزهای طولانی را نوید می‌شود، ارتباط تنگاتنگ شب چله با آیین میتراییسم را نشان می‌دهد.

پیروان دین میترا بر این باور بودند که نیروهای تاریکی در این شب حضور قوی دارند و این موضوع ضروری است تا دور هم جمع شوند، آتش روشن کنند و تا سپیده دم بیدار بمانند تا ارواح شیطانی را از خود دور کنند.

یلدا از دوران ساسانیان به عنوان تعطیلات رسمی شناخته می‌شده است و مهمترین روز سال محسوب می‌شد. علی‌رغم تغییراتی که در طول قرن‌ها رخ داده است، یلدا همچنان با مضامین اصلی خود یعنی دوستی، تولد و امید به آینده جشن گرفته می‌شود.

تاریخچه شب یلدا در فرهنگ ایرانی

این شب از سال ۵۰۲ قبل از میلاد در زمان داریوش اول به رسمیت شناخته شده است. در آن زمان، کشاورزی برای مردم بسیار مهم بود. با گذشت زمان، مردم متوجه شده‌اند که برخی از روزها در طول سال طولانی‌تر هستند؛ بنابراین با توجه به تاثیر مثبت نور خورشید بر زندگی انسان، مردم نور را نماد رحمت دانسته‌اند که با تاریکی شب مبارزه می‌کند.

کم کم اقوام آریایی دریافتند که کوتاه‌ترین طول روز آخرین روز پاییز و اولین شب زمستان است. آنها همچنین معتقد بودند که بلافاصله پس از آن، روزها به تدریج طولانی‌تر می‌شوند.

در زمان سلسله‌های پیش از اسلام مانند هخامنشیان، شب یلدا رویداد فرهنگی مهمی بود که با گردهمایی‌ها و ضیافت‌ها و جشن گرفته می‌شد. پادشاهان و اشراف اغلب این شب را با میزبانی رویدادهای بزرگ جشن می‌گرفتند که نماد اتحاد و قدردانی از محصولات پربار بود. پس از ورود اسلام به ایران، شب یلدا اهمیت فرهنگی خود را حفظ کرد، اما ابعاد جدیدی پیدا کرد.

حاکمان و علمای اسلامی آن را به عنوان شبی برای اتحاد خانواده و تأمل معنوی پذیرفتند، در حالی که شاعران و نویسندگان فارسی زبان، مانند حافظ، لایه‌ای از زیبایی ادبی به آن افزودند و یلدا را با استعاره‌هایی از امید و تجدید پذیرفتند.

ناگفته نماند، یلدا در ایران معاصر به مناسبتی برای تجمل گرایی تبدیل شده است که اغلب در مکان‌های مجلل یا مواد غذایی گران قیمت برگزار می‌شود. مردم شام‌های مجللی را برگزار می‌کنند و این رویداد با تزئینات فوق‌العاده، لباس‌های خاص و سفره‌ای پر از غذاها و لوازم دکوری مختلف مشخص می‌شود.

اینفلوئنسرهای شبکه‌های اجتماعی و کسب و کارها نیز بیشتر به جنبه مادی این رویداد می‌پردازند. در بسیاری از موارد، شب یلدا به رویدادی برای نشان دادن وضع مالی و چشم و هم چشمی تبدیل شده است. مفهوم عمیق این روز به همراه شعر خوانی و قصه خوانی در حال از بین رفتن است و این شب مهم به محفلی برای مادیات و شکم چرانی تبدیل شده است.

آیا مسیحیان هم شب یلدا دارند؟

مسیحیان به طور خاص تاریخچه شب یلدا را جشن نمی‌گیرند، زیرا این شب ریشه در سنت‌های زرتشتی و آیین میتراییسم دارد. با این حال، به دلیل همپوشانی با جشن‌های باستانی انقلاب زمستانی، پیوند تاریخی بین یلدا و سنت‌های مسیحی وجود دارد. شب یلدا نشان‌دهنده تولد دوباره خورشید و پیروزی نور بر تاریکی است، موضوعی که با جشن‌های مسیحی در ۲۵ دسامبر به عنوان تولد عیسی مسیح طنین انداز می‌شود که اغلب به عنوان «نور جهان» نشناخته می‌شود.

تاریخ ۲۵ دسامبر با جشنواره رومی Dies Natalis Solis Invicti (تولد خورشید تسخیر نشده) که با ایزد میترا مرتبط است، ارتباط تنگاتنگ اساطیر ایرانی و رومی را نشان می‌دهد. با گسترش مسیحیت، برخی از سنت‌های این دوره در آداب و رسوم کریسمس مانند گردهمایی با خانواده، روشن کردن شمع و ضیافت ادغام شدند.

در حالی که مسیحیان مستقیماً یلدا را جشن نمی‌گیرند، اما تشابهاتی بین آیین‌های ایرانی و مسیحی در احترام مشترک انسان‌ها به نور، امید و تولد وجود دارد.

معروف‌ترین آداب و رسوم شب یلدا

مهمان نوازی ایرانیان و روحیه شاد آنها از قدیم الایام باعث شده است تا زمستان را با جشنی زیبا در کنار هم آغاز کنند. شب یلدا مهمترین جشن سال محسوب می‌شود که در آن اعضای خانواده و دوستان گردهم می‌آیند تا با گرمای خود، سردی زمستان را دور کنند. در این شب یکسری آداب و رسوم خاص انجام می‌شوند که در ادامه به آنها اشاره می‌کنیم:

فال حافظ

یکی از آداب و رسوم گرامی در تاریخچه شب یلدا، فال حافظ است. خانواده‌ها گرد هم می‌آیند و دیوان (مجموعه اشعار) حافظ، شاعر ارجمند پارسی زبان را با نیت قلبی باز می‌کنند. شعری که به طور تصادفی انتخاب شده است با صدای بلند خوانده می‌شود و آیات آن به عنوان بازتابی از هدایت الهی یا نگاهی اجمالی به آینده تعبیر خواهد شد. فال حافظ سه عنصر معنویت، شعر و حس تقدیر را در هم می‌آمیزد و حسی عرفانی به جشن می‌بخشد.

کرسی نشینی

رسم کرسی نشینی در شب یلدا از یک عمل نمادین است. اعضای خانواده و مهمان به زیر کرسی می‌روند تا هم گرم شوند و هم اینکه به یکدیگر تعامل داشته باشند. بزرگ‌ترها معمولاً در نقطه کانونی مجلس می‌نشینند. آنها درس‌های زندگی و داستان‌های قدیمی را به اشتراک می‌گذارند و بر موقعیت ارجمند خود در خانواده تاکید می‌کنند. این اقدام پیوندهای بین نسلی را تقویت می‌کند و حضور بزرگان را در این مناسبت معنادار ارج می‌نهد.

شعرخوانی

شعرخوانی سنگ بنای شب یلدا است که نشان دهنده پیوند عمیق فرهنگ فارسی و بیان شاعرانه است. اعضای خانواده به نوبت ابیاتی از شاعران بزرگ فارسی مانند مولانا، سعدی یا حافظ را می‌خوانند. کلمات موزون و عمیق احساسات را برمی‌انگیزند، جرقه بحث‌های فلسفی را می‌زنند و حس غرور فرهنگی مشترک را تقویت می‌کنند. این فعالیت میراث ماندگار ادبیات فارسی را به عنوان نیرویی وحدت بخش و نشاط بخش برجسته می‌کند.

قصه خوانی

قصه گویی در تاریخچه شب یلدا یک سنت دیرینه است که در آن بزرگان جمع داستان‌های تاریخی، اسطوره‌ای یا شخصی را روایت می‌کنند تا نسل‌های جوان را مجذوب خود کرده و آموزش دهند. این داستان‌ها اغلب شامل درس‌های اخلاقی و عشقی هستند که به عنوان پلی بین ارزش‌های گذشته و حال عمل می‌کنند. این رسم بر میراث ادبیات شفاهی در فرهنگ ایرانی تاکید می‌کند و اهمیت خانوادگی و ملی را نشان می‌دهد.

شاهنامه خوانی

خواندن از روی شاهنامه، شاهکار حماسی فردوسی، یکی دیگر از سنت‌های مهم یلدا است. وقایع نگاری شاعرانه تاریخ ایران که مملو از داستان‌های قهرمانی، عشق و اخلاق است، در شب چله خوانده می‌شود تا حس غرور و تأمل را در میان اعضای خانواده و مهمانان ایجاد کند. شخصیت‌های بزرگ‌تر و رویدادهای دراماتیک شاهنامه عمیقاً در این شب طنین‌انداز می‌شوند و جشن یلدا را هم آموزشی و هم سرگرم کننده می‌سازند.

سفره شب یلدا

جشن شب یلدا شامل انواع غذاهای سنتی ایرانی است که هر کدام اهمیت فرهنگی خاص خود را دارند. از آش رشته تا خورش فسنجان، لذت‌های آشپزی مرتبط با شب یلدا، غنای غذاهای ایرانی را به نمایش می‌گذارد. این غذاها در زمان شام سرو می‌شوند. با این حال، قبل از برگزاری شام، سفره شب یلدا پهن می‌شود که از ابتدا تا انتهای شب برچیده نمی‌شود. غذاها و وسایلی که در سفر شب یلدا استفاده می‌شوند، عبارتند از:

• میوه (هندوانه، انار، خرمالو، نارنگی و غیره)
• نوشیدنی (چای، قهوه، شیر کاکائو و غیره)
• تنقلات (آجیل، تخمه، خرما، میوه خشک و غیره)
• شیرینی (انواع کیک، کلوچه، کوکی و غیره)
• وسایل تزئینی (شمع، دیوان حافظ، آینه و غیره)

میوه‌های یلدایی

یکی از سنت‌های مهم تاریخچه شب یلدا، لذت بردن از انواع میوه‌ها است. این میوه‌ها معنای نمادین دارند و دسترس بودن و اهمیت فصلی خود را نشان می‌دهند. انار میوه اصلی شب چله است که به دلیل داشتن دانه‌های قرمز روشن، نشان دهنده چرخه زندگی، باروری و پیروزی نور بر تاریکی است.

هندوانه نیز معمولا سرو می‌شود که نماد گرما و بازگشت خورشید است، زیرا رنگ پر جنب و جوش آن انسان را به یاد نور خورشید میندازد. میوه‌های دیگری مانند انگور، سیب و خرمالو به عنوان بخشی از میوه‌های جشن استفاده می‌شوند که هر کدام نشان دهنده سلامتی، رفاه و خوش شانسی هستند.

بیشتر بخوانید: طرز تهیه سالاد الویه با انار؛ غذایی خوشمزه برای شب یلدا که عاشقش می‌شوید

روایات مرتبط با دلیل برگزاری شب یلدا

شب یلدا به شب تولد خدای خورشید و عدالت و عهد نیز معروف بود. در دو روایت آمده است که شب یلدا را شب میلاد مهر نیز می‌نامیدند و این بازمانده آداب و رسوم مهری است که در شرق مدیترانه بسیار رایج بوده است. با این حال، دو روایت اصلی وجود دارند به این شب مرتبط می‌شوند. این دو روایت عبارتند از:

آغاز خلقت با تولد مهر و میترا

همانطور که قبلتر بیان کردیم، تاریخچه شب یلدا ریشه عمیقی در باورهای باستانی زرتشتیان دارد و نشانه تولد نمادین مهر (میترا)، خدای خورشید است. بر اساس کیهان شناسی میتراییسم، آفرینش جهان با بیداری نور آغاز شد و تولد مهر نشان دهنده پیروزی نور بر نیروهای تاریکی است. میترا به عنوان خدای دوستی، وفاداری و پیمان شناخته می‌شود و تولد او با آفرینش جهان، طلوع خورشید و بازگرداندن نظم در کیهان همراه بود.

جشن شب یلدا ادای احترام به این تولد کیهانی است و زمانی برای گرامیداشت نور جاودانه میترا است. اعتقاد بر این است که این شب تاریکی و شر را می‌راند. یلدا به عنوان طولانی‌ترین شب سال، نقطه عطفی در چرخه سالانه است که نماد شکست تاریکی با تولد دوباره خورشید است که با آغاز داستان خلقت و نبرد کیهانی روشنایی و تاریکی همسو می‌شود.

پیروزی روشنایی بر ظلمات

تاریخچه شب یلدا پیروزی نور بر تاریکی را نشان می‌دهد که موضوع اصلی بسیاری از آئین‌های باستانی است. در چارچوب سنت ایرانی، این پیروزی به ویژه نمادین است. شب به انقلاب زمستانی می‌رسد، طولانی‌ترین شب سال، زمانی که نیروهای تاریکی در اوج خود هستند.

با این حال، همچنین لحظه‌ای است که روز طولانی‌تر می‌شود و بازگشت تدریجی نور را بشارت می‌دهد. این تغییر نشان دهنده پیروزی نور بر تاریکی است و نماد امید، تولد و در نهایت غلبه بر ناملایمات است.

پیروزی نور با قدرت خورشید همراه است که در شب یلدا با شروع سفر خود به سمت زمین دوباره متولد می‌شود و گرما، زندگی و رشد را به ارمغان می‌آورد. این جشن نه تنها بر تغییر فیزیکی در فصول، بلکه بر اهمیت معنوی عمیق‌تر نیز تأکید می‌کند. این اهمیت نبرد مستمر بین خیر و شر که در آن نور، حقیقت و مثبت اندیشی همیشه بر تاریکی و منفی گرایی غلبه خواهند داشت. این زمانی برای تأمل، تجدید و شادی است، زیرا تاریکی فرو می‌رود و جای خود را به طلوع فصل جدیدی از رشد و شکوفایی می‌دهد.

بیشتر بخوانید: طرز تهیه کوکی انار | درست کردن شیرینی شب یلدا به سه روش ساده

نگاهی بر شب یلدا در کتاب‌های تاریخی

تاریخچه شب یلدا در ایران باستان ریشه دارد و در آثار تاریخی و ادبی گوناگونی از آن یاد شده است. برخی از اشارات تاریخی قابل توجه به شب یلدا را می‌توان در آثار مورخان و شاعران فارسی زبان یافت. به عنوان مثال، شاهنامه منظومه حماسی که توسط فردوسی شاعر معروف پارسی سروده شده است، شامل اشاراتی به سنت‌های کهن ایرانی و اهمیت انقلاب در تقویم زرتشتی است. شاهنامه جشن‌های شاهان و بزرگان باستان را به تصویر می‌کشد، جایی که شب یلدا زمانی برای جشن و محافظت در برابر نیروهای تاریکی در نظر گرفته می‌شد.

آثار مورخ ابن رستم و ابوریحان بیرونی که سنت‌های ایرانی پیش از اسلام را مستند کرده‌اند، به جشن‌های ایرانی باستان مرتبط با انقلاب زمستانی اشاره دارند که به یلدای امروزی تبدیل شد. ابو ریحان بیرونی به طور واضح در کتاب «آثار الباقیه» از شب یلدا به عنوان میلاد اکبر یاد می‌کند. علاوه بر متون تاریخی، شاعران پارسی زبان مانند حافظ و سعدی نیز با ظرافت به مضامین پیرامون شب یلدا اشاره می‌کنند و بر نمادگرایی عمیق‌تر غلبه نور بر تاریکی و پیروزی نیکی تمرکز دارد. این شاعران اغلب از استعاره‌هایی استفاده می‌کردند که با جشن انقلاب همسو می‌شد و مضامین امید، تجدید و عشق را برجسته می‌کرد.

کلام آخر

شب یلدا گواهی عمیق بر روح ماندگار فرهنگ ایرانی است که سنت‌های کهن، پیوندهای خانوادگی و مضامین جهانی نور، نوسازی و اجتماع را در هم می‌پیوندد. از آنجایی که خانواده‌ها گرد هم می‌آیند تا در مصرف آیینی میوه‌های فصلی سهیم شوند، شعر جاودانه حافظ را می‌خوانند و در طولانی‌ترین شب بیدار بمانند. آنها نه تنها میراث کهن خود را گرامی می‌دارند، بلکه پیوند خود را با یکدیگر و دنیای طبیعی مستحکم‌تر می‌کنند. شب یلدا از ریشه‌های تاریخی خود فراتر می‌رود و لحظه‌ای از تأمل، شادی و انتظار را برای آینده ارائه می‌دهد. در حال حاضر، مطالعه دوباره تاریخچه شب یلدا می تواند مفاهیم این شب را دوباره زنده کند و بینش عمیقی را به نسل‌های آینده ارائه دهد.