«پژوهش»؛ ستون علم و کلید توسعه کشور / رتبه دوم ایران در تولید علم میان کشورهای اسلامی
به گزارش خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، «هفته پژوهش» ۱۴۰۳ که از جمعه ۲۳ آذر تا پنجشنبه ۲۹ آذر برگزار میشود، فرصتی است تا تلاشهای علمی و پژوهشی در ایران مورد توجه قرار گیرد و اهمیت پژوهش در پیشرفتهای علمی، فناوری و اقتصادی کشور برجسته شود. این هفته بهویژه بهمنظور ارزیابی دستاوردهای علمی پژوهشگران و محققان، معرفی آخرین یافتهها و همچنین ترغیب به گسترش فرهنگ پژوهش در جامعه برگزار میشود. در این ایام، مراسمها، همایشها و کارگاههای علمی برگزار میشود که به تبادلنظر و همکاری میان پژوهشگران و متخصصان مختلف منجر میشود.
در سالهای اخیر، ایران توانسته است در زمینهی تولید علم به رشد چشمگیری دست یابد و در میان کشورهای اسلامی، رتبهی دوم را از آن خود کند. این دستاورد، نتیجهی حمایتهای مستمر دولت و دانشگاهها از پژوهشهای علمی و فناوری است که باعث پیشرفتهای قابلتوجه در حوزههای مختلف از جمله فناوری اطلاعات، نانوتکنولوژی و علوم پزشکی شده است. هفته پژوهش ۱۴۰۳ فرصتی است تا این موفقیتها مورد ارزیابی قرار گرفته و بهعنوان الگویی برای گسترش علم و پژوهش در کشور استفاده شود.
هفته پژوهش؛ از علت نامگذاری تا ویژهبرنامهها
«هفته پژوهش» در ایران از سال ۱۳۷۹ بهطور رسمی از سوی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری آغاز شد. این هفته در تاریخ ۲۵ آذر هر سال برگزار میشود و هدف آن ترویج فرهنگ پژوهش و تجلیل از دستاوردهای علمی کشور است. وزارت علوم از سال ۱۳۸۴ این هفته را با عنوان «هفته پژوهش و فناوری» تغییر نام داد تا بر ارتباط پژوهش و فناوری تأکید کند. در سالهای اخیر، این رویداد با هدف ترغیب جامعه به اهمیت پژوهش در علوم مختلف برگزار میشود و دستاوردهای علمی کشور به نمایش گذاشته میشود.
در این هفته، دانشگاهها و مراکز علمی کشور برنامههای متعددی برگزار میکنند. نمایشگاهها، همایشها و کارگاههای علمی با هدف ترویج فرهنگ پژوهش در دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی، در سراسر کشور برگزار میشود. همچنین، در این ایام تلاش میشود تا دستاوردهای علمی در زمینههای مختلف از جمله پزشکی، مهندسی، فناوری اطلاعات و نانوتکنولوژی به نمایش گذاشته شود. بهعنوان مثال، در سال ۱۳۹۸ بیشاز ۴۰۰ برنامه علمی در سطح کشور برگزار شد.
این هفته بهویژه در دانشگاهها و مراکز علمی کشور با برگزاری نمایشگاهها، همایشها و تجلیل از پژوهشگران برتر همراه است. در این رویدادها، پژوهشگران و محققان برتر در زمینههای مختلف علمی معرفی میشوند و جوایزی به آنها اعطاء میشود. همچنین، برخی از شرکتهای دانشبنیان در این هفته به معرفی دستاوردهای فناوری خود میپردازند. این امر بر اهمیت پژوهش و فناوری در رشد و توسعهی کشور تاکید دارد. در سال ۱۳۹۹، تعداد نمایشگاههای علمی کشور به ۲۵۰ نمایشگاه رسید.
پژوهشهای علمی و فناوری در ایران؛ جایگاه و وضعیت کنونی
پژوهشهای علمی و فناوری در ایران در دهههای اخیر پیشرفتهای قابلتوجهی داشته است. در سال ۲۰۲۳ میلادی، ایران در رتبهی سوم در تولید مقالات علمی در جهان اسلام قرار گرفت و توانست بیشاز ۵۵ هزار مقالهی علمی در سال منتشر کند. این آمار نشاندهندهی رشد قابلتوجه علم و فناوری در ایران است. دانشگاههای معتبر کشور مانند دانشگاه تهران و دانشگاه صنعتی شریف، نقشی مهمی در این رشد داشتهاند و هماکنون در میان ۲۰۰ دانشگاه برتر آسیا قرار دارند.
ایران در زمینهی فناوریهای نوین بهویژه نانوتکنولوژی و علوم زیستی، به دستاوردهای چشمگیری رسیده است. ایران در تولید مقالات علمی در زمینهی نانوتکنولوژی در بین ۱۰ کشور برتر جهان قرار دارد. در سال ۲۰۲۲ میلادی، ایران با تولید بیشاز ۲ هزار مقاله در این زمینه، سهم مهمی از پیشرفتهای جهانی در این حوزه را به خود اختصاص داد. همچنین، در علوم زیستی و داروسازی، ایران به پیشرفتهای قابلتوجهی دست یافته است که از جملهی آنها میتوان به «تولید داروهای نوترکیب» اشاره کرد.
با اینحال، برای رسیدن به جایگاه بالاتر در عرصهی جهانی، ایران با چالشهایی مانند کمبود منابع مالی، عدم همکاریهای بینالمللی و ضعف در زیرساختهای پژوهشی مواجه است. در گزارش سال ۲۰۲۱ یونسکو، ایران رتبهی ۷۵ را در زمینهی سرمایهگذاری در پژوهش و توسعه بهدست آورد. این آمار نشاندهندهی نیاز به سرمایهگذاری بیشتر در زمینهی پژوهشهای علمی و فناوری است تا ایران بتواند به اهداف بلندمدت خود در این زمینه برسد.
نقش دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی در تقویت پژوهشهای کاربردی
دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی نقش بسزایی در تقویت پژوهشهای کاربردی دارند. دانشگاهها بهویژه در کشورهایی مانند ایران، با ارائهی برنامههای تحصیلی، تحقیقاتی و همکاری با صنایع مختلف، به گسترش پژوهشهای کاربردی پرداختهاند. طبق آمار وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، در سال ۱۴۰۰ بیش از ۴۰ درصد از پروژههای تحقیقاتی دانشگاهها در ایران در ارتباط با صنایع و نیازهای روز جامعه بوده است. این امر نشاندهندهی افزایش ارتباط میان دانشگاهها و بخشهای صنعتی است.
از سوی دیگر، مراکز تحقیقاتی بهعنوان نهادهای مستقل یا وابسته به دانشگاهها، تحقیقات کاربردی در زمینههای مختلف مانند پزشکی، کشاورزی و انرژی را هدایت میکنند. یکی از نمونههای موفق در این زمینه، مرکز تحقیقات نانوفناوری ایران است که در سال ۲۰۱۹ میلادی بهعنوان یکی از مراکز پیشرو در حوزهی نانوتکنولوژی شناخته شد. این مرکز توانسته است تعداد زیادی از پروژههای کاربردی در حوزههای مختلف را با همکاری صنایع داخلی به نتیجه برساند.
بهطور کلی، ارتباط مستقیم میان دانشگاهها و صنعت، نقش مهمی در توسعهی پژوهشهای کاربردی ایفاء میکند. بسیاری از پروژههای تحقیقاتی که به مرحلهی تجاریسازی رسیدهاند، نتیجهی این ارتباطات هستند. بهعنوان مثال، پروژههایی در زمینهی فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) که توسط دانشگاههای تهران و صنعتی شریف توسعه یافتهاند، اکنون بهعنوان نمونههایی از پژوهشهای کاربردی موفق در بازار ایران شناخته میشوند.
جایگاه نهادهای دولتی و خصوصی در توسعه پژوهشها
نهادهای دولتی و خصوصی در ایران نقش کلیدی در پیشبرد پژوهشها ایفاء میکنند. وزارت علوم، تحقیقات و فناوری بهعنوان ارگان دولتی مسئول توسعه و مدیریت سیاستهای علمی و تحقیقاتی است. این وزارتخانه با تخصیص بودجههای تحقیقاتی به دانشگاهها و پژوهشگران، شرایط مناسبی را برای رشد پژوهشهای علمی فراهم میکند. در سال ۲۰۲۰، بیشاز ۴۰ درصد از بودجهی تحقیقاتی کشور توسط این وزارتخانه تأمین شد که در مقایسه با دیگر کشورها، رقم قابلتوجهی است. همچنین، پژوهشهای دولتی در زمینههای استراتژیک مانند انرژی هستهای و فناوریهای دفاعی در ایران به موفقیتهایی دست یافتهاند.
از طرف دیگر، بخش خصوصی نیز بهویژه در سالهای اخیر نقش مهمی در توسعهی پژوهشها ایفاء کرده است. شرکتهای دانشبنیان بهعنوان یکی از ارکان توسعهی پژوهشهای کاربردی در کشور شناخته میشوند. در سال ۱۳۹۹، بیشاز ۴۰۰۰ شرکت دانشبنیان در ایران فعالیت میکردند که در حوزههای مختلف فناوری، سلامت و صنعت مشغول به کار بودند. این شرکتها با همکاری مراکز تحقیقاتی و دانشگاهها، تحقیقاتی را انجام میدهند که به تجاریسازی فناوریهای نوین کمک میکند.
حمایتهای مالی و همکاریهای استراتژیک میان دولت و بخش خصوصی موجب توسعهی پژوهشهای کاربردی در ایران شده است. بهویژه در حوزههایی مانند نانوتکنولوژی، بیوتکنولوژی و علوم پزشکی، این همکاریها موجب موفقیتهای قابلتوجهی در سطح بینالمللی شدهاند. طبق گزارشهای سال ۲۰۲۱، ایران در زمینهی نانوتکنولوژی در جایگاه هشتم جهانی قرار دارد و بخش خصوصی نیز در این زمینه نقش مهمی ایفاء کرده است.
پژوهش در عرصههای نوین؛ هوش مصنوعی، نانوتکنولوژی و علوم زیستی
پژوهش در عرصههای نوین مانند هوش مصنوعی، نانوتکنولوژی و علوم زیستی در ایران پیشرفتهای چشمگیری داشته است. در زمینهی هوش مصنوعی، ایران در سال ۲۰۲۱ جزو ۱۰ کشور برتر دنیا در تولید مقالات مرتبط با این حوزه بود. پژوهشگران ایرانی توانستهاند الگوریتمهای پیشرفتهای را در زمینهی یادگیری ماشین و پردازش زبان طبیعی توسعه دهند. بهعنوان مثال، پژوهشگران ایرانی در دانشگاه صنعتی شریف و دانشگاه تهران در پروژههای هوش مصنوعی موفقیتهای قابلتوجهی کسب کردهاند.
در زمینهی نانوتکنولوژی، ایران بهعنوان یکی از پیشروان جهانی شناخته میشود. این کشور در سالهای اخیر به تولید محصولات نانو در حوزههای پزشکی، انرژی و محیط زیست پرداخته است. در سال ۲۰۲۰، ایران در تولید مقالات علمی در حوزهی نانوتکنولوژی در رتبهی پنجم جهانی قرار داشت. پژوهشگران ایرانی در این حوزه توانستهاند فناوریهای نوین مانند داروهای نانو و سیستمهای ذخیرهسازی انرژی پیشرفته را به مرحلهی تجاریسازی برسانند.
علوم زیستی نیز یکی از زمینههای مهم پژوهشی در ایران است. در سالهای اخیر، ایران توانسته است در زمینهی تولید داروهای نوترکیب و واکسنهای بیولوژیکی به موفقیتهای چشمگیری دست یابد. ایران در تولید واکسن کرونا، از جمله واکسن «کوو ایران برکت»، به یکیاز کشورهای پیشرو در منطقه تبدیل شده است. این دستاوردها نشاندهندهی پیشرفتهای علمی ایران در عرصههای نوین و همچنین ظرفیتهای پژوهشی آن در راستای تأمین نیازهای داخلی و جهانی است.
چالشها و موانع پیشروی پژوهشگران ایرانی
پژوهشگران ایرانی در مسیر توسعهی علمی و فناوری، با چالشهای متعددی روبهرو هستند. یکی از بزرگترین موانع، کمبود منابع مالی و اعتبارات پژوهشی است. طبق گزارشها، بودجهی تحقیقاتی ایران در مقایسه با بسیاری از کشورهای پیشرفته، پایین است. در سال ۲۰۲۰ میلادی، بودجهی تحقیقاتی ایران معادل ۰.۳ درصد از تولید ناخالص داخلی کشور بود که در مقایسه با کشورهایی مانند آمریکا (۲.۸ درصد) و چین (۲.۱ درصد)، رقم بسیار کمی است. این کمبود منابع مالی، موجب محدودیتهای زیادی برای پژوهشگران در دستیابی به تجهیزات و منابع لازم برای تحقیقات میشود.
همچنین، مشکلات مربوط به تبادلات علمی بینالمللی یکی دیگر از چالشهای پیشروی پژوهشگران ایرانی است. تحریمهای اقتصادی و محدودیتهای بینالمللی در بسیاری از موارد مانع از دسترسی پژوهشگران به منابع علمی جهانی و همکاریهای بینالمللی شده است. بسیاری از پژوهشگران ایرانی در این شرایط مجبور به استفاده از منابع داخلی و همکاریهای محلی هستند که این امر میتواند مانع از تسریع در پیشرفت تحقیقات علمی شود.
نهایتاً، عدم هماهنگی میان مراکز پژوهشی و صنایع نیز، یکی دیگر از موانع اصلی در توسعهی پژوهشهای کاربردی است. بسیاری از پژوهشهای علمی در ایران در سطح آزمایشگاهی باقی میمانند و به مرحلهی تجاریسازی نمیرسند. با اینحال، در سالهای اخیر، تلاشهایی برای افزایش ارتباط میان دانشگاهها، مراکز تحقیقاتی و صنایع در ایران صورت گرفته است. وزارت علوم و سازمانهای مختلف در حال تلاش برای ایجاد بسترهای مناسب برای این همکاریها هستند.
پژوهشهای کاربردی در صنعت و اقتصاد ایران
پژوهشهای کاربردی در ایران در حوزههای صنعتی و اقتصادی نقش بسیار مهمی ایفاء میکنند. یکیاز حوزههای مهمی که در این راستا پژوهشها در آن متمرکز شده است، صنعت نفت و گاز است. ایران با دارا بودن منابع عظیم نفت و گاز، در تلاش است تا از فناوریهای نوین برای بهرهبرداری بهینه از این منابع استفاده کند. در این زمینه، پژوهشهایی در حوزههای حفاری، پالایش و تولید فرآوردههای نفتی صورت گرفته که نتایج آن در کاهش هزینهها و افزایش بهرهوری صنعت نفت مؤثر بوده است.
در عرصهی اقتصادی، پژوهشهای کاربردی بهویژه در زمینههایی مانند توسعه کارآفرینی، بانکداری دیجیتال و بازار سرمایه ایران پیشرفتهای قابلتوجهی داشتهاند. طبق گزارشهای وزارت اقتصاد، پژوهشهای علمی در این زمینهها به بهبود زیرساختهای اقتصادی کشور کمک کردهاند. بهعنوان مثال، در سالهای اخیر، تحقیقاتی در زمینهی بانکداری دیجیتال موجب تحولاتی در نحوهی ارائهی خدمات مالی و تسهیل تجارتهای آنلاین در ایران شده است. این تحولات با همکاری پژوهشگران و نهادهای اقتصادی ایران صورت گرفته است.
یکی از دیگر حوزههای مهم پژوهشهای کاربردی، صنعت خودروسازی است. ایران با داشتن صنعت خودروسازی گسترده، توانسته است در زمینهی تولید خودروهای ملی و توسعهی فناوریهای خودروسازی، پیشرفتهای خوبی داشته باشد. پژوهشگران ایرانی در دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی مختلف برای ارتقای کیفیت و کارایی خودروها، استفاده از مواد جدید، کاهش آلایندگی و بهبود مصرف سوخت، تحقیقاتی را انجام دادهاند. این اقدامات در جهت رقابتپذیری صنعت خودروسازی ایران در بازارهای بینالمللی، اهمیت ویژهای دارد.
پژوهشگران ایرانی در عرصه بینالمللی؛ موفقیتها و چالشها
پژوهشگران ایرانی در عرصههای بینالمللی موفقیتهای چشمگیری کسب کردهاند، اگرچه چالشهایی نیز در این مسیر وجود داشته است. در سالهای اخیر، پژوهشگران ایرانی در مجامع علمی بینالمللی بهویژه در حوزههایی مانند نانوتکنولوژی، بیوتکنولوژی و هوش مصنوعی موفقیتهای چشمگیری داشتهاند. ایران در رتبهبندی جهانی در زمینهی تولید مقالات علمی و نوآوریهای فناورانه قرار دارد. طبق گزارشهای سال ۲۰۲۰، ایران در زمینهی نانوتکنولوژی در رتبه هشتم جهان قرار داشت و در زمینه علوم مهندسی و پزشکی نیز جایگاههای برجستهای به دست آورده است.
با وجود این موفقیتها، چالشهایی نظیر تحریمهای بینالمللی و محدودیتهای مالی برای پژوهشگران ایرانی وجود دارد که دسترسی به منابع علمی و همکاریهای بینالمللی را دشوار میکند. بهویژه در حوزههایی که به تبادل دانش و تجهیزات پیشرفته نیاز دارند، پژوهشگران ایرانی با مشکلاتی در زمینهی تأمین تجهیزات و ابزارهای تحقیقاتی روبهرو هستند. این محدودیتها میتواند تأثیر منفی بر روند پیشرفت علمی کشور داشته باشد.
همچنین، نبود شبکههای مؤثر برای انتقال نتایج پژوهشهای علمی از ایران به بازارهای بینالمللی، یکی دیگر از چالشهای مهم پیشروی پژوهشگران ایرانی است. پژوهشگران ایرانی در زمینههای مختلف به تحقیقات علمی کاربردی پرداختهاند، اما غالباً این تحقیقات در داخل کشور باقی میمانند و بهطور کامل به تجاریسازی و بهرهبرداری در بازارهای جهانی نمیرسند. با اینحال، در سالهای اخیر، ایران تلاشهایی برای افزایش ارتباط با دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی بینالمللی داشته است که این مسئله میتواند موجب ارتقاء وضعیت پژوهشگران ایرانی در سطح جهانی شود.
پژوهشهای کاربردی در شرکتهای دانشبنیان
شرکتهای دانشبنیان در ایران نقش مهمی در پیشبرد پژوهشهای کاربردی ایفاء میکنند. این شرکتها که بهویژه در حوزهی فناوریهای نوین و صنعتهای پیشرفته فعالیت دارند، با استفاده از نتایج تحقیقات علمی و همکاری با مراکز تحقیقاتی و دانشگاهها، به تولید محصولات و خدمات مبتنیبر فناوریهای نوین میپردازند. در سال ۱۳۹۹، بیشاز ۴۰۰۰ شرکت دانشبنیان در ایران فعالیت میکردند که در زمینههای مختلفی همچون نانوتکنولوژی، بیوتکنولوژی و فناوری اطلاعات، پیشرفتهای قابلتوجهی داشتهاند.
شرکتهای دانشبنیان بهویژه در زمینهی تولید محصولات پزشکی و دارویی، فناوریهای اطلاعات و ارتباطات و فناوریهای انرژیهای تجدیدپذیر در ایران موفقیتهای بسیاری کسب کردهاند. بهعنوان نمونه، در زمینهی تولید داروهای نوترکیب و واکسنهای بیولوژیکی، ایران توانسته است به فناوریهای پیشرفتهای دست یابد و در تولید واکسن کرونا نیز به خودکفایی برسد. این دستاوردها، بخشی از پژوهشهای کاربردی هستند که توسط شرکتهای دانشبنیان در کشور به نتیجه رسیده است.
پژوهشهای کاربردی در شرکتهای دانشبنیان همچنین موجب تقویت اقتصاد کشور و ایجاد اشتغال در حوزههای مختلف شده است. طبق گزارشها، شرکتهای دانشبنیان ایرانی در سال ۲۰۲۰ برای بیشاز ۵۰ هزار نفر شغل ایجاد کردهاند. این شرکتها با توسعهی فناوریهای جدید و ارائهی محصولات نوآورانه، به تولید ثروت و رشد اقتصادی در کشور کمک میکنند. همچنین، حمایتهای مالی از سوی دولت و نهادهای خصوصی در راستای رشد و گسترش این شرکتها، زمینه را برای تسریع در تجاریسازی یافتههای علمی فراهم کرده است.
آینده پژوهش در ایران؛ چشماندازها و برنامههای توسعه
آیندهی پژوهش در ایران از چشماندازهای روشن و چالشهای متعددی برخوردار است. در راستای توسعهی پژوهشهای علمی و فناوری، ایران در حال تدوین برنامههای بلندمدت برای ارتقای جایگاه خود در عرصهی جهانی است. یکی از اهداف اصلی ایران در این زمینه، افزایش سهم کشور از تولیدات علمی جهان است. بر اساس گزارشها، ایران در سالهای اخیر توانسته است رتبهی دوم در تولید مقالات علمی در میان کشورهای اسلامی را بهدست آورد. این موفقیتها نشاندهندهی پیشرفتهای ایران در عرصهی پژوهشهای علمی است.
بهعلاوه، ایران در تلاش است تا با توسعهی فناوریهای نوین و پژوهشهای کاربردی، بر مشکلات اقتصادی خود فائق آید. در این راستا، سرمایهگذاری در پژوهشهای مرتبط با انرژیهای تجدیدپذیر، هوش مصنوعی و نانوتکنولوژی جزء اولویتهای کشور قرار گرفته است. در سالهای اخیر، پروژههای زیادی در این حوزهها آغاز شده که میتواند در آینده به توسعهی پایدار و افزایش ظرفیتهای اقتصادی کشور منجر شود.
چشماندازهای توسعهی پژوهش در ایران همچنین بهویژه در زمینهی تولید دانش فنی و فناوریهای پیشرفته، به همکاریهای بینالمللی وابسته است. ایران، در حال توسعهی روابط علمی خود با کشورهای پیشرفته است تا بتواند از تجربیات و منابع آنها بهرهبرداری کند. بهویژه در زمینههایی مانند علوم پزشکی و نانوتکنولوژی، ایران تلاش دارد تا با کشورهایی چون چین، روسیه و کشورهای اروپایی همکاریهای بیشتری داشته باشد.
با توجه به مطالب فوق، «هفته پژوهش» ۱۴۰۳ فرصتی است تا ایران دستاوردهای علمی خود را به نمایش گذاشته، توجه عمومی را به اهمیت پژوهش و تحقیقات علمی در توسعهی کشور جلب کند. در اینمدت، نهتنها تلاشهای علمی و فناوری در کشور ارزیابی میشود، بلکه بسترهایی برای افزایش همکاریها و نوآوریها در زمینههای مختلف فراهم میآید. رتبهی دوم ایران در تولید علم در میان کشورهای اسلامی، نشاندهندهی تلاشهای مستمر پژوهشگران و محققان ایرانی در حوزههای گوناگون است.
این موفقیتها، بهویژه در زمینههای نوین مانند نانوتکنولوژی، هوش مصنوعی و علوم زیستی، چشمانداز روشنی را برای آیندهی پژوهشهای علمی کشور رقم میزند. با حمایتهای بیشتر از این روند و تقویت زیرساختهای پژوهشی، ایران میتواند همچنان به پیشرفتهای چشمگیر خود ادامه دهد و در عرصهی جهانی نقش مهمتری ایفاء کند. بنابراین، هفته پژوهش نهتنها زمان ارزیابی دستاوردهاست، بلکه فرصتی برای ترغیب جامعه به اهمیت پژوهش و حمایت از این حوزهی حیاتی به شمار میآید.
انتهای پیام
منبع:ایسنا